Dit is een kopie van een artikel uit het VoetVak+ magazine (februari 2023).
Pijn en ontstekingen verminderen met plantaardige voeding
Het is bekend dat voeding, bewegen en stress invloed kunnen hebben op het ontstaan en progressie van reumatoïde artritis (RA) en artrose (OA). Er is ook onderzoek dat uitwijst dat een gezond plantaardig voedingspatroon, bewegen en stressverlagende oefeningen juist positieve effecten hebben op het onderliggende ontstekingsproces, ook wel inflammatie genoemd, in het lichaam. Zo bleek kortdurend vasten heilzaam bij RA. In hoeverre deze leefstijlfactoren effect hebben in één gecombineerd leefstijlprogramma was nog niet bekend. Carlijn Wagenaar en het onderzoeksteam, geleid door reumatologie hoogleraar Dirkjan van Schaardenburg bij Reade in Amsterdam, hebben dat nu wel onderzocht binnen ‘Plants for Joints’.
Grote doelgroep
Het Plants for Joints onderzoek is relevant voor een grote groep Nederlanders. Reumatoïde artrose treft nu 270.000 Nederlanders. Zij hebben last van vermoeidheid, pijn, stijfheid en functieverlies. Patiënten hebben tweemaal zo veel risico op hart- en vaatziekten. Er zijn weliswaar medicijnen, maar minder dan twintig procent van de patiënten bereikt remissie door medicatie. Deze biologicals zijn bovendien duur, hebben vrij veel bijwerkingen en pakken niet de oorzaak aan. Er is dus ruimte voor verbetering. Hun tweede doelgroep zijn patiënten met artrose. De klachten zijn gewrichtsslijtage en laaggradige inflammatie. Patiënten ervaren pijn, stijfheid en verminderde functie. Dit treft een veel grotere groep, wel 1,5 miljoen Nederlanders. De verwachting is dat artrose nog meer mensen gaat treffen dan type 2 diabetes. En helaas zijn er weinig behandelopties. Alleen pijnmedicatie en eventueel een gewrichtvervangende operatie. Bij beide aandoeningen speelt een chronische ontsteking de grootste rol.
Carlijn Wagenaar is een enthousiasmerend spreekster over de relatie tussen voeding en gewrichtsklachten.
Verder zijn van invloed: dieet, chronische stress, slaapproblemen en inactiviteit en (daardoor) obesitas. Het onderzoek is erop gericht door leefstijlfactoren de chronische ontsteking aan te pakken, waardoor de ziekte minder progressief wordt. Wagenaar: “We verwachtten: als je interventies combineert, krijg je een groter effect. Zo is Plants for Joints opgezet. We stimuleren de patiënten om gezond, plantaardig en onbewerkt te eten. Dat eten moet vooral lekker zijn, want dan is een dieet duurzaam vol te houden. Daarnaast wilden we dat de patiënten minder zitten, meer bewegen, beter slapen en meer ontspannen. Het programma duurt vier maanden, waarin er tien groepsbijeenkomsten waren met telkens 6 tot 12 mensen. Online (vanwege de coronamaatregelen) en live gingen de deelnemers samen plantaardig koken, want plantaardige voeding is geassocieerd met minder ontsteking, een lager risico op welvaartsziekten en een gezonder gewicht. Zij leerden: wat is lekker en gezond? Naast plantaardige voeding adviseren de begeleiders het gebruik van supplementen voor vitamine B12, vitamine D en omega-3vetzuren uit algenolie. Vitamine B12 is de enige voedingsstof die niet voldoende uit een onbewerkt plantaardig voedingspatroon gehaald kan worden. Daarnaast is omega-3 goed voor het brein en werkt het ontstekingsremmend. De proefpersonen gingen ook gezamenlijk bewegen, deden ontspanningsoefeningen en kregen veel informatie. We deden drie gerandomiseerde studies en gecontroleerde trials met controlegroepen plus een extensiestudie van twee jaar. Uitgesloten waren patiënten die al plantaardig aten. Andere exclusiecriteria waren zwangerschap, ondergewicht, roken en beperkte kennis van e-health. Een belangrijke onderzoeksvraag is natuurlijk: kunnen de patiënten hun medicatie afbouwen? En niet te vergeten: houden ze het programma vol?”
Tevreden patiënten
Wat waren ervaringen van de deelnemers? Wagenaar: “Er waren vrijwel geen drop-outs. Aan de hand van focusgroepen en vragenlijsten hebben we onderzocht hoe de deelnemers terugkeken op het programma. We hebben geleerd dat het een gemotiveerde doelgroep was. Zij willen de regie in handen hebben, controle over hun ziekte krijgen. Ze geloofden in het effect van de leefstijlinterventie. Ook de groepsdynamiek was belangrijk voor het resultaat. Ze gingen aan de slag met hun fitbit en het doel om 10.000 stappen per dag te zetten. Je kunt het bijna vergelijken met een AA-groep, waar mensen samen stoppen met alcohol. De patiënten voelden zich gehoord. En ze voelden resultaat. Sommigen merkten ook direct dat vlees eten effect had op pijn. De sociale steun van partner en gezin was belangrijk: het ging beter als zij mee-aten. Sommige vonden het wel lastig om tijd te vinden om plantaardig te koken en om creatief om te gaan met de nieuwe recepten. Al met al gaven de patiënten het programma een tevredenheidscijfer van 9.2. Een van hen zei: “Ik gun eigenlijk iedereen dat die aan zo’n programma mee kan doen.”
Gezonde voeding in de zorg
Carlijn zit in de board van PAN Nederland, een vereniging van circa honderd zorgprofessionals die meer aandacht willen voor gezonde voeding in de zorg. PAN staat voor Physicians Association for Nutrition the Netherlands, een vereniging die in 2020 is opgericht als een onderdeel van PAN International, een wereldwijd netwerk van zorgverleners.
Het doel van PAN is het vergroten van het bewustzijn van de kracht van gezonde voeding. In de praktijk blijken zorgverleners nog te weinig te weten over de effecten van gezonde voeding in het voorkomen van ziekte. Ook het effectief inzetten van gezonde voeding als onderdeel van een medische behandeling gebeurt nog te weinig. Dit willen zij graag verbeteren, omdat het toepassen van deze kennis vele gezonde levensjaren kan redden. Hiertoe wil de vereniging voorzien in informatiemateriaal, tools, effectieve strategieën bieden en beleidsmakers ondersteunen.
Uitkomsten
Wagenaar en haar team hebben van alles gemeten bij de proefpersonen: “Vooral fysieke kenmerken in bloed, speeksel en poep, want we zijn heel nieuwsgierig naar bacteriën in de darmen. Verder spier- en vetmassa. Andere factoren hebben we via lijsten uitgevraagd zoals de voeding, beweging, slaap en stress. De resultaten: 77 RA-patiënten hebben het volledige programma doorlopen. Dat waren meer vrouwen dan mannen, gemiddeld 55 jaar oud met een BMI van 26 en matige ziekteactiviteit (3,8). Na vier maanden was de ziekteactiviteit significant verlaagd. Dit resultaat zie je ook bij goede medicatie. De patiënten hadden minder pijn, minder gezwollen gewrichten en de ontstekingsmarkers waren lager, maar niet significant.
Daarnaast hebben 64 artrosepatiënten het volledige programma doorlopen. Deze populatie is iets ouder, gemiddeld 63 jaar. Ook de BMI was hoger: 33,2 en ze hadden een redelijk ernstige vorm van artrose, met hoge bloeddruk, hoge lipide-levels en prediabetes of diabetes. Ook bij deze groep leidde het programma tot minder pijn en stijfheid. Gemiddeld hadden ze 5 kg verloren en dat is heel belangrijk om de druk op de gewrichten te verminderen. Aan het eind van de interventie hadden ze gemiddeld ruim drie kilo vet verloren en ook dat is van belang, want vet veroorzaakt ontstekingen. Het glucosegehalte in het bloed ging naar beneden en ook het LDL (het slechte cholesterol). Bij de bloeddruk zagen we geen veranderingen”.
De hamvraag bij ieder onderzoek naar voedingsgedrag is: doen proefpersonen precies wat je vraagt? Carlijn: “Iedereen hield een voedingsdagboek bij. De calorie-inname veranderde niet veel. Dat was ook onze hoop, want we wilden dat de proefpersonen verzadigd zouden blijven. Ook de eiwit-inname wilden we stabiel houden, maar dat was lager geworden en is wel een aandachtspunt voor vervolgonderzoek. Qua vezels ging het uitstekend. Ze aten wel tot 20 gram per 1000 calorieën vezels en hebben dus echt meer onbewerkt en plantaardig gegeten. Vezels zijn belangrijk want ze werken ontstekingsremmend en zijn voedsel voor het gezonde darm-microbioom. Daarnaast aten de deelnemers minder verzadigd vet, wat gunstig is voor de gezondheid. In de bewegingsdagboeken zagen we helaas weinig veranderingen, ook niet wat betreft stress en ontspanning.
De conclusie is dan ook dat Plants for Joint zorgt voor verlaagde ziekteactiviteit, vermindering van pijn en stijfheid en verbeterd fysiek functioneren. Gezonde leefstijl en voeding hebben een plek in de preventie en behandeling van RA en OA. Het is haalbaar en effectief om de leefstijl gezonder te maken. Daarbij zijn slapen en ontspanning ook belangrijk, maar dat hebben we niet in cijfers kunnen aantonen. Ik hoor vaak: “Waarom is hier een programma voor nodig? Patiënten kunnen toch zelf beginnen met deze levensstijl?” Maar dat blijkt niet altijd zo te zijn: mensen willen heel graag begeleiding en ook de groepssetting werkt stimulerend. Het is wel belangrijk dat de zorgprofessionals motiverend en steunend zijn. De diëtist en fysiotherapeut zijn samen essentieel om deze verandering te laten slagen. Toen we begonnen, waren sommige reumatologen sceptisch. Nu gaat het beter en sommige reumatologen zijn zelf (meer) plantaardig gaan eten. Zorgverleners moeten benadrukken dat de patiënt kleine stapjes kan zetten. Het hoeft niet ineens perfect te zijn, perfectie is niet duurzaam. Als het goed is, hoeven de patiënten het in de toekomst niet alleen te doen. De omgeving moet veranderen: supermarkten, horeca, voedingsproducenten moeten meer en gevarieerdere plantaardige voeding aanbieden. De huisarts zou een mooie rol kunnen spelen, maar die heeft het al heel druk.
Meedoen aan Plants for Joints heeft wel een prijskaartje, maar als de patiënt daardoor minder dure medicijnen nodig heeft, hebben de zorgverzekeraars die eenmalige investering in iemands gezondheid snel terugverdiend. Veranderingen gaan langzaam, te langzaam naar mijn zin. Maar het gaat goede kant op. Het heeft lang geduurd voor er verandering kwam in het rookgedrag, maar ik hoop op een vergelijkbare golf.”
Over Carlijn Wagenaar
Carlijn Wagenaar studeerde in 2021 af als arts aan de Universiteit Groningen. Zij is gefascineerd door preventieve gezondheidszorg, voeding en onderzoek. Haar master thesis ging over ’The effect of diet on sarcopenic obesity’. Zij werkt nu bij het Reade reumatologie centrum in Amsterdam als PhDonderzoeker aan de Plants for Joints trial. In haar vrije tijd doet ze aan atletiek, vooral op de 400 en 800 meter: “Ondanks voetklachten kan ik dankzij goede zorg toch nog steeds hardlopen.”
